ایقاع

مقدمه:

ایقاع، یکی از مفاهیم کلیدی در حقوق مدنی است که به عمل حقوقی‌ای اشاره دارد که تنها با اراده یک طرف اثر قانونی ایجاد می‌کند.

در عالم حقوق، تعهدات از دو منبع، نشأت می‌گیرند: اعمال حقوقی و وقایع حقوقی. اعمال حقوقی، اعمالی هستند که با  قصد و رضایت و اراده فرد انجام می گردد و  ایجاد تعهد و اثر حقوقی را در بر دارند. حال اگر این اعمال و ایجاد اثر حقوقی، با یک اراده انجام شوند، ایقاع نامیده می‌شوند، مانند طلاق و ابرا.

اما اگر اعمال حقوقی و ایجاد اثر آن، با اراده دو طرف صورت گیرد، عقد نامیده می‌شوند، مانند عقد نکاح.

وقایع حقوقی، اعمال ارادی یا وقایع غیر ارادی هستند که آثار حقوقی آنها، تابع اراده فرد نیست، مانند تولد یا غصب.

ایقاعات از این جهت دارای اهمیت هستند که اولاً، در معاملات بین افراد بسیار کاربردی بوده و همچنین، مانند سایر اعمال حقوقی، دارای شرایط و آثار مخصوص به خود می‌باشند. همچنین، ایقاعات با عقد و قرارداد به عنوان نوع دیگر عمل حقوقی، تفاوت‌هایی دارند که لازم است بررسی گردد.

با توجه به اهمیت این موضوع، در این مقاله قصد داریم ابتدا به این سوال پاسخ دهیم که ایقاع چیست و چه اثری و شرایطی را دارا است؟

سپس در ادامه، اقسام، و نهایتاً، تفاوت آن با عقد را بیان خواهیم کرد، اگر در خصوص این موضوع سوالاتی دارید، در این مقاله همراه ما باشید.

ایقاع چیست؟

اعمال حقوقی به دو گروه عقد و ایقاع تقسیم می‌شوند. در تحقق اعمال حقوقی، همیشه وجود اراده افراد الزامی است. ایقاعات نیز به عنوان نوعی عمل حقوقی از این اصل مبرا نیست، با این تفاوت که برخلاف عقود و قراردادها که با اراده دو طرف ایجاد می‌شوند، ایقاعات با صرف یک اراده حاصل می‌گردد.

بنابراین، اگر بخواهیم به این سوال پاسخ دهیم باید بگوییم، ایقاع، عمل حقوقی است که با اراده یک فرد انجام می‌شود و اثر آن، ممکن است صرفاً نسبت به صاحب اراده باشد، مانند اعراض که فقط حق مالکیت از اعراض‌کننده سلب می‌گردد، یا حقوق سایر اشخاص را نیز تحت تأثیر قرار دهد، مانند طلاق که علاوه بر حقوق مرد، حقوق زوجه را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.

در قانون مدنی، مواد قانونی به صورت صریح تحت عنوان ایقاع ارائه نشده‌اند، اما می‌توان بر اساس مبانی فقهی به احکام آن دست یافت. ابرا، فسخ، اخذ به شفعه و طلاق از مهم‌ترین اعمال حقوقی هستند که در نظام مدنی و حقوقی ایران به این عنوان شناخته می‌شوند.

اقسام ایقاع

ایقاعات بر حسب معیارهای مختلف به اقسامی تقسیم می‌شوند. اولین نوع از تقسیم‌بندی بر حسب تشریفات ایجاد آنها است که شامل دو نوع تشریفاتی و رضایی می‌شود:

تقسیم بندی بر حسب تشریفات ایقاع

1. ایقاعات رضایی: به ایقاعی گفته می‌شود که صرفاً با اعمال اراده و با بیان قصد به هر شکلی، مانند اعمال اراده به صورت کتبی و شفاهی و بدون نیاز به تشریفات خاصی، انجام می‌شود. مانند فسخ که دارنده حق فسخ، بدون آن که تشریفات خاصی را انجام دهد، صرفاً با اعمال اراده، می‌تواند آن را اجرا کند.
2. ایقاعات تشریفاتی: به ایقاعی گفته می‌شود که علاوه بر بیان قصد، برای آن که اثر آن تحقق یابد، نیازمند رعایت تشریفات خاصی نیز می‌باشد. مانند طلاق که به موجب ماده 1134 قانون مدنی، باید به صیغه طلاق و حضور لااقل دو نفر مرد عادل که طلاق را بشنوند، واقع گردد.

باید به این نکته اشاره شود که در ایقاعات مانند عقود، اصل بر رضایی بودن عمل حقوقی است و صرف اعمال اراده، ایقاع تحقق پیدا می‌کند. بنابراین، اگر در ایقاعی، شک شود که رضایی است یا تشریفاتی، حمل بر رضایی بودن ایقاع است و باید آن را عمل حقوقی رضایی دانست.

قسم دیگری از ایقاعات بر حسب اثری که ایجاد می‌کنند، شامل دو نوع ایقاع یک طرفه و ایقاع دو طرفه می‌باشد. البته، در هر دو این ایقاعات، برای شکل‌گیری فقط وجود یک اراده لازم و کافی است، اما اینکه ایقاع ایجاد شده، سبب شود که حقوق چند نفر تحت تأثیر قرار بگیرد، به دو نوع تقسیم می‌شود:

تقسیم بندی بر حسب اثرات ایقاع

1. ایقاع یک طرفه: در ایقاعات یک طرفه، اثر آن تنها برای اعمال‌کننده ایقاع (صاحب اراده) ایجاد می‌گردد. به عنوان مثال، در اعراض، صاحب اراده با اعمال ایقاع، تنها حق مالکیت را از خود سلب می‌کند و این عمل او بر حقوق شخص دیگری اثرگذار نیست.
2. ایقاع دو طرفه: در ایقاعات دو طرفه، ایقاع، هم بر اعمال‌کننده ایقاع (صاحب اراده) و هم برای طرف ایقاع اثرگذار می‌باشد. به عنوان مثال، در طلاق که یک ایقاع تشریفاتی است، مرد با اعمال حق طلاق، علاوه بر آن که حقوق خود را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بر حقوق زن نیز اثر می‌گذارد و در این صورت، علقه زوجیت میان آنها از بین می‌رود.

شرایط ایقاع

برای پاسخ به این سوال باید به ماده 190 قانون مدنی مراجعه کرد که شرایط صحت معامله را ذکر کرده است. به موجب این ماده قانونی، هر معامله برای این که به شکل صحیح ایجاد گردد، باید شرایط زیر را دارا باشد که در مورد ایقاعات نیز لازم‌الاجرا می‌باشد:

1. قصد و رضای اعمال‌کننده آن: ایقاع برای آن که به شکل صحیح منعقد شود، لزوماً اعمال‌کننده ایقاع باید دارای قصد و رضای انجام معامله باشد. وجود اختیار در عمل حقوقی، حتی اعراض که در آن فقط حقوق صاحب اراده تحت تأثیر قرار می‌گیرد، الزامی می‌باشد و اگر این عمل با اکراه انجام گرفته باشد، نافذ نیست.
2. اهلیت اعمال‌کننده آن: در ایقاعات، اشخاصی که اراده را اعمال می‌کنند، باید دارای اراده باشند. به عنوان مثال، به موجب ماده 290 قانون مدنی، در ابراء که یک ایقاع رضایی است، زمانی این مهم موجب سقوط تعهد می‌شود که متعهدله (شخصی که دین را به مدیون می‌بخشد) دارای اهلیت باشد.
3. موضوع معین که مورد ایقاع باشد: ایقاع باید بر اساس یک موضوع معین ایجاد گردد. به عنوان مثال، در طلاق، موضوع آن سلب علقه زوجیت است و یا در ابراء، بخشش دین خاص، موضوع معین در اجرای آن می‌باشد.
4. مشروعیت: جهت انجام ایقاع، لزوماً باید شرعی و قانونی باشد. به عنوان مثال، در انجام ایقاعی مانند ابراء، اگر هدف از بخشیدن دین، انجام یک کار غیرقانونی و خلاف شرع باشد، این مسئله جهت نامشروع باطل بوده و صحیح نمی‌باشد.

قرارداد صلح یا عقد صلح چیست؟ اختلافات را به سازش تبدیل کنید

تفاوت قرارداد و ایقاع

برای آن که عقد منعقد شود و اثر آن ایجاد گردد، دو اراده برای شکل‌گیری آن نیاز است، مانند عقد نکاح که به موجب اراده زوجین محقق می‌شود. اما در ایقاعات، تنها با اراده یک نفر، این عمل حقوقی واقع شده و اثر آن تحقق پیدا می‌کند، مانند طلاق که صرف اعمال اراده مرد برای ایجاد آن کفایت می‌کند.

در قرارداد، چون با توافق دو طرف صورت می‌گیرد، نیازی به اعلام اراده به صورت صریح نیست؛ اما ایقاع، اگرچه یک عمل حقوقی منفرد می‌باشد، برای اینکه اثر آن ایجاد گردد، باید ایجادکننده آن به صورت صریح اراده خود را اعلام نماید.

همان‌طور که اشاره کردیم، اهلیت از شرایط صحت ایقاعات است، اما این موضوع در عقد و ایقاع متفاوت می‌باشد. در قراردادها، هر دو طرف قرارداد باید دارای اهلیت باشند؛ اما در ایقاعات دوطرفه مانند ابراء، صرفاً اهلیت اعلام‌کننده اراده، یعنی متعهدله (طلبکار)، کافی بوده و اهلیت مدیون الزامی نمی‌باشد.

تفاوت‌های جزئی میان ایقاع و عقد

علاوه بر تفاوت‌های کلی که پیشتر ذکر شد، تفاوت‌های جزئی و موارد خاصی وجود دارد که ایقاعات را از عقود متمایز می‌کند:

• مسئولیت حقوقی

در عقد، هر دو طرف قرارداد مسئولیت‌ها و تعهدات خاصی را بر عهده می‌گیرند. به عنوان مثال، در عقد بیع، فروشنده موظف به تحویل کالا و خریدار موظف به پرداخت مبلغ توافق شده است.

در ایقاع، مسئولیت و تعهدات ناشی از عمل حقوقی بر عهده یک نفر است. برای مثال، در ابراء، فقط طلبکار است که دین را می‌بخشد و مدیون تعهدی برای پذیرش یا رد این بخشش ندارد.

• فسخ و انحلال

عقد معمولاً با رضایت هر دو طرف قابل فسخ است، مگر اینکه یکی از طرفین حق فسخ یک‌جانبه را در شرایط خاصی داشته باشد (مانند خیار فسخ).

این مهم به دلیل ماهیت یک‌جانبه‌اش به صورت خودکار توسط همان اراده‌ای که آن را ایجاد کرده است، قابل فسخ می‌باشد. برای مثال، کسی که مالی را وقف می‌کند، می‌تواند تا زمانی که مال در تصرف موقوفٌ‌علیه قرار نگرفته، آن را فسخ کند.

• آثار و تبعات قانونی

عقود معمولاً تبعات مالی و حقوقی گسترده‌ای دارند که بر روابط بین طرفین تاثیر می‌گذارد. برای مثال، در عقد اجاره، حقوق و وظایف مختلفی برای موجر و مستأجر ایجاد می‌شود.

ایقاعات، اگرچه ممکن است تبعات مهمی داشته باشند، اما این تبعات عمدتاً بر همان فرد اعمال‌کننده ایقاع یا بر رابطه‌ای خاص محدود می‌شوند. برای مثال، در طلاق، اثر آن تنها بر روابط زوجین تاثیر می‌گذارد و تعهدات مالی ناشی از آن نیز مشخص و محدود است.

نکات مهم در رابطه با ایقاع

• مبانی فقهی

ایقاعات در نظام حقوقی ایران عمدتاً بر مبنای اصول و احکام فقهی شکل گرفته‌اند. برای مثال، مفهوم طلاق و انواع آن، به صورت واضح در فقه اسلامی تبیین شده و به قانون مدنی ایران راه یافته است.

• قانون‌گذاری در مورد ایقاع

با وجود اینکه در قانون مدنی به صورت جداگانه به ایقاع پرداخته نشده است، اما موارد مختلفی از ایقاعات در مواد قانونی آمده‌اند که از جمله می‌توان به ابراء (ماده ۲۸۹ قانون مدنی) و طلاق (ماده ۱۱۳۴ قانون مدنی) اشاره کرد.

• موارد خاص ایقاع

برخی از ایقاعات دارای شرایط و ویژگی‌های خاصی هستند که باید به دقت مورد بررسی قرار گیرند. برای مثال، اخذ به شفعه که در ماده ۸۰۸ قانون مدنی آمده است. به شریک ملک مشاعی اجازه می‌دهد سهم فروخته شده شریک دیگر را با پرداخت قیمت آن تملک کند. این عمل یک ایقاع است و با اراده یک‌جانبه شریک اعمال می‌شود.

نتیجه‌گیری

ایقاع به عنوان یک عمل حقوقی یک‌جانبه، دارای ویژگی‌ها و شرایط خاصی است که آن را از عقود متمایز می‌کند. شناخت دقیق این ویژگی‌ها و شرایط برای هر فردی که در حوزه حقوق فعالیت می‌کند، ضروری است. ایقاعات می‌توانند در مواردی مانند طلاق، ابراء، فسخ قرارداد و اخذ به شفعه کاربرد داشته باشند و تبعات حقوقی مهمی به دنبال داشته باشند. امید است که این مقاله توانسته باشد دیدگاه جامعی نسبت به مفهوم و تفاوت‌های آن با عقود ارائه دهد.

این عمل حقوقی با توجه به اینکه تنها با اراده یک فرد انجام می‌شود. در مقایسه با عقد و قرارداد که نیازمند اراده دو طرف است، دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است. بررسی شرایط و اقسام ایقاع، می‌تواند به فهم بهتر این مفهوم حقوقی کمک شایانی نماید. امید است که با مطالعه این مقاله، شناخت بیشتری نسبت به ایقاع  پیدا کرده باشید. در صورتی که نیاز به مشاوره های حقوقی تخصصی و کسب اطلاعات بیشتر دارید، با گروه حقوقی دادوند در ارتباط باشید.